ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ – ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ
Γουναρίδης Χαράλαμπος, ΠΕ ΙΙ
(8ο εκπαιδευτικό συνέδριο της ΟΛΜΕ, 8 – 10 Μαΐου 2008, Χανιά)

ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ – ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ
Εισηγητής: Γουναρίδης Χαράλαμπος ΠΕ ΙΙ
Γ’ ΕΛΜΕ ΑΘΗΝΑΣ

Την κινητική σωματική δραστηριότητα τη βρίσκουμε στις πρωτόγονες κοινωνίες να αποτελεί το μοναδικό μέσο προετοιμασίας για την επιβίωση και την επιβολή θέσης στην ομάδα – κοινότητα, για μεγάλο διάστημα της ανθρώπινης ιστορίας.
Στην αρχαία Ελλάδα η γυμναστική έχει πρωτεύοντα ρόλο στη διαμόρφωση του καλού πολίτη για τα συμφέροντα της πόλης – κράτους.
Στο μεσαίωνα με τις κάθε λογής προλήψεις η άσκηση του σώματος εξαφανίζεται. Ο καλός χριστιανός πρέπει να φροντίζει μόνο την ψυχή του. Η σωματική φροντίδα ήταν πρώτιστο μέλημα μόνο της κυρίαρχης τάξης των φεουδαρχών – ιπποτών για να αποκτήσουν τις ικανότητες που συνυφαίνονταν με τις απαιτήσεις της τάξης τους (κονταρομαχία, τοξοβολία κτλ).
Στην Αναγέννηση η φροντίδα του σώματος μέσα από την άσκηση αρχίζει να προβάλλεται ως αναγκαία για κάθε άνθρωπο, χωρίς όμως να υλοποιείται για τα λαϊκά στρώματα.
Στο νεότερο ελληνικό κράτος με την επικράτηση του λογιοτατισμού, της αλεξανδρινής παράδοσης και την μεγάλη επιρροή της εκκλησίας η φυσική αγωγή παίρνει δευτερεύουσα υποτυπώδη θέση στην εκπαίδευση με αυταρχικό περιεχόμενο για φρονιματισμό κυρίως των νέων. Αποτελεί προστρατιωτική εκπαίδευση σύμφωνα με την ιδεολογία της καθεστωτικής τάξης. Οι πρώτοι που διδάσκουν την φυσική αγωγή στα σχολεία είναι πυροσβέστες και στρατιωτικοί.
Με την ανάπτυξη της βιομηχανίας και συγκέντρωση πληθυσμών στα αστικά κέντρα αρχίζουν να εμφανίζονται αθλητικοί σύλλογοι έξω από το σχολείο.
Η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων το 1896 από τον Γάλλο ρομαντικό Πιέ ντε Κουπερτέν και τον Δ. Βικέλα, επηρέασε θετικά τη στάση των ανθρώπων απέναντι στην Φ.Α. και τον Αθλητισμό.
Ο Ιωάννης Φωκιανός πρωτοστατεί για την εισαγωγή της γυμναστικής στα σχολεία. Ο Πώγων το 1833 μεταφέρει στην Ελλάδα το γερμανικό σύστημα γυμναστικής με όργανα και αργότερα το 1905 ο Χρυσάφης το σύστημα Λινγκ από τη Σουηδία, δηλαδή τη γυμναστική στάσεων και γωνιακών κινήσεων. Το περιεχόμενο της φυσικής αγωγής παραμένει αυταρχικό και συνεχίζει να αποτελεί προστρατιωτική εκπαίδευση για τις επόμενες δεκαετίες.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: ο διαθέσιμος χρόνος για εισήγηση είναι 10 λεπτά. Διαβάστηκε από τον εισηγητή στο 8ο εκπαιδευτικό συνέδριο της ΟΛΜΕ 8 – 10 Μαΐου 2008 στα Χανιά, στην πρωϊνή συνεδρία του Σαββάτου 10 Μαΐου.

Αρκετά χρόνια μετά την μεταπολίτευση μεταφέρονται στην Ελλάδα από τις αγγλοσαξονικές χώρες σύγχρονα – φιλελεύθερα συστήματα Φ.Α. που ισχύουν μέχρι σήμερα χωρίς όμως και πάλι να λαμβάνονται υπόψιν οι ιδιαιτερότητες και οι ανάγκες της νεολαίας της χώρας μας.
Παρά τις ελλείψεις που παρουσιάζουν άφησαν οριστικά στο παρελθόν τα παλαιότερα αναχρονιστικά γυμναστικά συστήματα και αποτελούν σημαντική πρόοδο της Φ.Α.
Το σημαντικότερο κενό των αναλυτικών προγραμμάτων είναι η έλλειψη ερευνητικών δεδομένων, ώστε να στηρίζονται στην ελληνική πραγματικότητα και όχι πάλι σε δεδομένα άλλων χωρών.
Στους σκοπούς των αναλυτικών προγραμμάτων συμπεριλαμβάνεται και η ανάπτυξη των ψυχικών δυνάμεων. Όμως ο όρος ψυχή είναι εξωανθρώπινος – υπερβατικός, γι’ αυτό καλό είναι να απαλειφθεί και να προσδιοριστούν με σαφήνεια οι έννοιες και οι όροι που εννοούνται.
Στη συνείδηση πολλών συναδέλφων τα αναλυτικά προγράμματα είναι ταυτισμένα με τα μέσα που χρησιμοποιούμε. Αυτό ενισχύεται γιατί τα αναλυτικά προγράμματα αναφέρονται σε διδακτέα ύλη, δίνοντας έτσι στη Φ.Α. χαρακτήρα μαθήματος ανάλογο με των άλλων μαθημάτων. Έτσι ο παιδαγωγικός ρόλος των συναδέλφων υποβαθμίζεται γιατί πολλές φορές περιορίζονται στην εκμάθηση τεχνικής των αθλημάτων ή αγωνισμάτων δηλαδή της διδακτέας ύλης.
Δεν τονίζεται πουθενά ότι η συμμετοχή των νέων σε αθλητικές δραστηριότητες και αγώνες ότι είναι αναγκαία γιατί προκαλεί έντονα συναισθήματα, γεγονός που βοηθάει ουσιαστικά στην ομαλή και ισόρροπη ανάπτυξή τους. Σημειώνεται ότι κανένα άλλο μάθημα στην εκπαίδευση δεν προκαλεί τόσο έντονα συναισθήματα. Δυστυχώς δεν εξασφαλίζεται η καθολική συμμετοχή παρά μόνο λίγων μαθητών σε λίγους αγώνες, κυρίως αυτών που είναι μέλη συλλόγων έξω από το σχολείο.
Οι αγώνες στα σχολεία γίνονται για να δοθούν τα λεγόμενα κίνητρα στους λίγους αυτούς αθλητές των συλλόγων.
Η ικανοποιητική επίτευξη των στόχων των αναλυτικών προγραμμάτων της Φ.Α. είναι σε στενή συνάρτηση με τον χρόνο που διατίθεται στα ωρολογιακά προγράμματα αλλά και την υλικοτεχνική υποδομή και τις συνθήκες εφαρμογής στα σχολεία.
Είναι μεγάλο πρόβλημα η αναντιστοιχία που υπάρχει. Πχ, στο Λύκειο ο πρώτος στόχος αλλά και οι άλλοι στόχοι, των αναλυτικών προγραμμάτων που τίθεται, ο βιωματικός, δηλαδή η ενασχόληση και η εξοικείωση του παιδιού με άθλημα ή δραστηριότητα της επιλογής του, τα οποία θα γίνουν άσκηση δια βίου είναι δύσκολο να επιτευχθεί με χρόνο μόνο μία ή δύο ώρες την εβδομάδα και με συνθήκες εφαρμογής κατά γενική ομολογία όχι ιδιαίτερα καλές. Όλοι γνωρίζουμε ότι τα βιώματα αποκτώνται κυρίως στις ηλικίες του νηπιαγωγείου και του δημοτικού και διατηρούνται με συχνή επανάληψή τους μέχρι και την εφηβεία. Αυτό δε συμβαίνει στα σχολεία με την Φ.Α., αλλά δεν αναφέρεται και στα αναλυτικά προγράμματα. Η συχνότητα της άσκησης, 3 φορές την εβδομάδα, αναφέρεται ως προϋπόθεση μόνο για τις βιολογικές προσαρμογές, που βέβαια δεν τίθεται θέμα υλοποίησης.
Στα σχολεία παραμένουν ακόμα και σήμερα σοβαρότατες ελλείψεις σε αθλητική υποδομή. Στα νεόδμητα σχολεία δεν δημιουργούνται ειδικοί κλειστοί χώροι και εγκαταστάσεις για την Φ.Α. Στο σύνολο σχεδόν των σχολείων η Φ.Α. εφαρμόζεται στους χώρους όπου αυλίζονται οι μαθητές, οι οποίοι χώροι είναι συνήθως δίπλα σε αίθουσες διδασκαλίας άλλων μαθημάτων και κατά συνέπεια προκαλείται ενόχληση. Ταυτόχρονα η ελληνική πολιτεία τις τελευταίες δεκαετίες, ιδιαίτερα με τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 διέθεσε τεράστια κονδύλια ξεπερνώντας κάθε προηγούμενο για χώρους και μέσα υλικοτεχνικής υποδομής για τον αθλητισμό βιτρίνας, τον επαγγελματικό πρωταθλητισμό και τις ιδιωτικές εμπορικές αθλητικές εταιρίες. Ο αθλητισμός βιτρίνας, ο πρωταθλητισμός, χρησιμοποιείται για την προβολή του συστήματος, την οικονομική εκμετάλλευση, την εκτόνωση και τον αποπροσανατολισμό κυρίως της νεολαίας από την κοινωνική καταπίεση και τα πραγματικά προβλήματα, με τον αθλητικό φανατισμό.
Αναγνωρίζοντας η πολιτεία τη μεγάλη σημασία της Φ.Α. και του Αθλητισμού για τη βιολογική σωματική ανάπτυξη και διαπαιδαγώγηση των νέων, διακηρύσσει σε κάθε ευκαιρία τα πολλαπλά οφέλη μέσα από τη Φ.Α. – Αθλητισμό και διατυπώνει σε νόμους (σύνταγμα, αναλυτικά προγράμματα) σύγχρονες αρχές και σκοπούς. Στα πλαίσια αυτού του ενδιαφέροντος διένειμε στους μαθητές του γυμνασίου βιβλίο για τη Φ.Α., το οποίο όμως πρέπει να παραμείνει ενημερωτικό για τους μαθητές και να μην αποτελέσει αντικείμενο για όποια εξέταση στο μέλλον. Το ενδιαφέρον όμως αυτό στην πράξη αποδεικνύεται ότι δεν είναι αποτελεσματικό γιατί η Φ.Α. στα σχολεία διαρκώς υποβαθμίζεται. Αξίζει να αναφερθεί ότι τη χρονιά που ανέλαβε η χώρα μας τη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 και παρά τις στομφώδεις διακηρύξεις και ενώ όλοι περιμέναμε να αναβαθμιστεί η Φ.Α. και ο Αθλητισμός στα σχολεία, μειώθηκαν οι ώρες Φ.Α. στο Λύκειο.
Χαρακτηριστικό δείγμα των αντιλήψεων της πολιτείας για την άσκηση – άθληση των νέων είναι ο σχολικός αθλητισμός.
Στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση διεξάγονται αγώνες σε όλα σχεδόν τα ολυμπιακά αθλήματα (πολλές φορές με καταστρατήγηση των σχετικών διατάξεων) με τη συμμετοχή μαθητών που είναι και αθλητές σε κάποιο σωματείο, σε ποσοστό πάνω από 80%. Οι νικητές αυτών των αγώνων είναι 100% αθλητές σωματείων. Για όσους μαθητές πετύχουν αθλητική διάκριση προβλέπεται πριμοδότησή τους για την εισαγωγή στα Α.Ε.Ι. – Τ.Ε.Ι. . Η ίδια πριμοδότηση για τους ίδιους μαθητές – αθλητές ισχύει και για τους διασυλλογικούς αγώνες της κατηγορίας τους. Δηλαδή η προετοιμασία των μαθητών για τους αγώνες γίνεται έξω από το σχολείο, στην αθλητική παραπαιδεία, σε αμφίβολης αξίας αθλητική παιδεία, χωρίς επιστημονικές επιδιώξεις και βιολογικούς – παιδαγωγικούς σκοπούς, με διακρίσεις και οικονομική εκμετάλλευση. Η πριμοδότηση αυτή, τα λεγόμενα αθλητικά κίνητρα, οδηγούν σε συναλλαγές κάθε είδους, ακόμα και στη χρήση διεγερτικών – αναβολικών ουσιών, δηλαδή στον πλήρη ανταγωνισμό. Κάνουν την συμμετοχή των μαθητών σε αγώνες να μοιάζει με δουλειά – εργασία, να αποτελεί μέσο και όχι αυτοσκοπό, δηλαδή απλή ευχαρίστηση και ικανοποίηση.
Το ανταγωνιστικό περιβάλλον που δημιουργείται με τα εξωτερικά κίνητρα μειώνει την ηθική συμπεριφορά και ευνοεί τη βίαιη συμπεριφορά, σε αντίθεση με το περιβάλλον που ευνοεί τη συνεργασία και τα εσωτερικά κίνητρα. Μεταφέρονται εξαιρετικά αρνητικές νοοτροπίες και συμπεριφορές της κοινωνίας μέσα στο σχολείο. Αντί να επηρεάζει θετικά το σχολείο την κοινωνία, επηρεάζει αρνητικά η κοινωνία το σχολείο.
Ακυρώνεται έτσι στην πράξη η παιδαγωγική προσπάθεια που υποτίθεται αποτελεί το σημαντικότερο εργαλείο του σχολείου, για να επιτευχθεί η ανθρωπιστική παιδεία.
Τί σχέση μπορούν να έχουν όλα αυτά με το βασικό σκοπό της αγωγής – παιδείας, την ομαλή και ισόρροπη ανάπτυξη των νέων; Δηλαδή την ανιδιοτελή συμμετοχή σε αθλητικές εκδηλώσεις – αγώνες, με σκοπούς και αξίες της Φ.Α. και του Αθλητισμού, με ισότιμη συμμετοχή, με σεβασμό των συναθλητών, των κανονισμών, με πνεύμα συνεργασίας, επικοινωνίας, με θετικά συναισθήματα χωρίς υποκρισίες και φτιαχτές – στημένες καταστάσεις, με αισθητική και ηθική;
Τα παραπάνω μαζί με την εμπορευματοποίηση των αναγκών των νέων για άσκηση – άθληση έξω από το σχολείο – πράγμα που επιτυγχάνεται με την υποβάθμιση της Φ.Α. και του Αθλητισμού μέσα στο σχολείο – αποτελούν τη βασική επιδίωξη της αστικής τάξης και των κυβερνήσεων στη χώρα μας.
Παρότι στα αναλυτικά προγράμματα της Φ.Α. διατυπώνονται σύγχρονοι σκοποί – στόχοι και παιδαγωγικές αντιλήψεις, στην πραγματικότητα το ανθρώπινο μοντέλο που προκύπτει είναι ο ανταγωνιστικός άνθρωπος, το παραγωγικό υποχείριο και το καταναλωτικό ον.
Χαρακτηριστικά που είναι αποτέλεσμα και των νέων συνθηκών διαβίωσης των τελευταίων χρόνων, οι οποίες διαμορφώθηκαν ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα και αντιστρατεύονται την ομαλή και ισόρροπη ανάπτυξη των νέων με όλα τα αρνητικά επακόλουθα. Δηλαδή η νέα πραγματικότητα ορίζεται από τον περιορισμένο ελεύθερο χρόνο λόγω μαθησιακής υπερφόρτωσης, την έλλειψη ελεύθερων χώρων για άσκηση – άθληση, την καθήλωση μπροστά στον υπολογιστή και την τηλεόραση, την μετακίνηση με μηχανικά μέσα, την κακή διατροφή, τον περιορισμένο χρόνο Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού στο σχολείο. Συνθήκες που οδηγούν τους νέους σε υποκινητικότητα.
Τα σοβαρά αρνητικά επακόλουθα είναι:
1. Το χαμηλό επίπεδο βιολογικής στάθμης των νέων (αερόβια – αναερόβια ικανότητα, δύναμη, αντοχή, ταχύτητα, ευκαμψία, αλτικότητα κτλ)
2. Η μειωμένη αρμονία και ομορφιά στην καθημερινή κίνησή τους.
3. Η αύξηση μυοσκελετικών προβλημάτων από μικρή ηλικία
4. Οι επικίνδυνες διαστάσεις που παίρνει η παχυσαρκία (είμαστε οι πρώτοι στην Ευρώπη)
5. Το μεγάλο ποσοστό νέων που εθίζεται στο κάπνισμα, στο αλκοόλ αλλά και σε εξαρτησιογόνες ουσίες
6. Οι εκδηλώσεις βίαιης συμπεριφοράς μέσα και έξω από το σχολείο
Για να περιοριστούν οι αρνητικές συνέπειες του σύγχρονου τρόπου ζωής η εμπορευματοποίηση των αναγκών των νέων για άσκηση – άθληση και η εξαχρείωση τους μέσω των αγώνων, απαιτείται η αναδιοργάνωση και η ενίσχυση της Φ.Α. στο σχολείο. Γιατί η Φ.Α. μπορεί να συμβάλλει ως ιδιαίτερο παιδευτικό μέσο στη μείωση των προαναφερθεισών αρνητικών συνεπειών. Αφού δεν έχει για μορφωτικό αγαθό τις γνώσεις όπως τα άλλα μαθήματα αλλά εκμεταλλευόμενοι το ισχυρό ορμέμφυτο της κίνησης χρησιμοποιεί τα δικά της μορφωτικά αγαθά που είναι η πολυποίκιλη σωματική κινητική δραστηριότητα ( φυσικές κινήσεις, τεχνητές, επινοημένες, ελεύθερες, εφαρμοσμένες σε όργανα, αγώνες κάθε είδους, χορός, αθλητική παράδοση, ολυμπισμός κτλ) για να πετύχει πέρα από τους βιολογικούς – σωματικούς σκοπούς, τους παιδαγωγικούς, κοινωνικούς, ανθρωπιστικούς στόχους που είναι στόχοι της Αγωγής παιδείας.
Δηλαδή την ανάπτυξη – καλλιέργεια των αρετών της αγωνιστικότητας, της θέλησης, της υπομονής και επιμονής, του θάρρους, της αυτοκυριαρχίας και αυτοπεποίθησης, της συνεργασίας, της έντιμης αθλητικής συμπεριφοράς, της παραδοχής και εφαρμογής των κανόνων, της αξιοκρατίας χωρίς διακρίσεις, της διατήρησης των λαϊκών παραδόσεων κτλ.
Αρετών που βοηθούν στην κοινωνικοποίηση των νέων αναπτύσσουν την αυτονομία και ανεξαρτησία τους, τις δεξιότητες ζωής δηλαδή λήψης αποφάσεων, προσωπικών και διαπροσωπικών σχέσεων και συμπεριφορών.
Έτσι η Φυσική Αγωγή αναπτύσσει βιολογικές – σωματικές και νοητικές – πνευματικές ικανότητες, πλουτίζει τις εμπειρίες και συμπεριφορές, βιώνει άμεσα ηθικές και κοινωνικές αξίες, καλλιεργεί την αισθητική αγωγή χωρίς να βάζει στόχους παροχής γνώσεων. Μέσα από την διαδικασία εφαρμογής της Φυσικής Αγωγής και του Αθλητισμού μπορεί να γίνεται συστηματική ενστάλαξη αισθητικών και ηθικών αξιών.
Τα αναλυτικά προγράμματα πρέπει να αντανακλούν τους σκοπούς της παιδείας – αγωγής σαν εφαρμοσμένη σκοποθεσία, να οριοθετούν τους ειδικούς σκοπούς, να καθορίζουν το περιεχόμενο και τις μεθόδους, να προσανατολίζουν τη νοοτροπία των ειδικών παιδαγωγών της Φ.Α. και να καθορίζουν την πορεία στο έργο τους.
Με βάση τους στόχους αυτούς τα αναλυτικά προγράμματα πρέπει:
1. Να μην καθορίζουν τα τεχνικά μέσα (ασκήσεις, δραστηριότητες, όργανα κτλ) αλλά την εφαρμοσμένη σκοποθεσία, δηλαδή τις βιολογικές, ηθικές, συναισθηματικές, πνευματικές, πολιτιστικές, κοινωνικές δεξιότητες – ικανότητες και ανάγκες, που σε κάθε συγκεκριμένη ηλικία – φύλο και αντίστοιχη βαθμίδα της εκπαίδευσης, πρέπει να αναπτυχθούν, για να δημιουργηθεί η ελεύθερη, αυτόνομη, αυτάρκης και υπεύθυνη προσωπικότητα στην υπηρεσία των προβλημάτων της κοινότητας – κοινωνίας, όπως καθορίζεται και από τους σκοπούς της εκπαίδευσης.
2. Να καθορίζουν τις γενικές εκπαιδευτικές θεωρητικές παιδαγωγικές βάσεις και τις ειδικές μεθόδους που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν για την ανάπτυξη αυτών των ικανοτήτων.
Τα τεχνικά μέσα πρέπει να είναι γνωστά στους ειδικούς παιδαγωγούς της Φ.Α.. Η ενημέρωσή τους πάνω στις εξελίξεις μεθόδων και τεχνικών μέσων πρέπει να γίνεται μέσα από τον ειδικό σύμβουλο Φ.Α. καθώς και με κάθε είδους επιμόρφωση.
Είναι ανάγκη να γίνει άμεσα πανελλήνια έρευνα για τον καθορισμό της βιολογικής στάθμης, της υγείας, της σωματικής ανάπτυξης, της παχυσαρκίας, της κινητικής συμπεριφοράς και των προβλημάτων και αναγκών της ηθικής, συναισθηματικής, πνευματικής, αισθητικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης των νέων μας κατά ηλικία και φύλο με τη συμμετοχή ειδικών επιστημόνων. Με τα δεδομένα αυτής της έρευνας και παίρνοντας υπόψη τούς σκοπούς της Αγωγής παιδείας και τους ειδικούς σκοπούς της Φ.Α. ειδικοί επιστήμονες και φορείς να μελετήσουν τη σύνταξη αναλυτικών προγραμμάτων.
Με αυτό το τρόπο θα καθοριστούν οι ικανότητες που πρέπει να αναπτυχθούν στους μαθητές καθώς και οι μέθοδες που πρέπει να εφαρμοστούν.
Παράλληλα με την αναμόρφωση των αναλυτικών προγραμμάτων πρέπει να προβλεφθεί περισσότερος χρόνος για τη Φ.Α. στα ωρολόγια προγράμματα, να αναδιοργανωθεί ο σχολικός αθλητισμός, να βελτιωθει και να εκσυγχρονιστεί η υπάρχουσα υλικοτεχνική υποδομή με τις αναγκαίες πιστώσεις, να προβλέπεται στα νεοανεγειρόμενα σχολεία ειδικός κλειστός χώρος, να διασφαλιστεί η ενημέρωση του προσωπικού, να καταργηθούν άμεσα τα λεγόμενα αθλητικά κίνητρα, να εμπλουτιστούν οι βιβλιοθήκες και ο δικτυακός τόπος με περισσότερα βιβλία.
Ένα άλλο θέμα που πρέπει να μελετηθεί είναι η αλλαγή της φιλοσοφίας, των στόχων και τρόπου διεξαγωγής παρελάσεων ωστε να υπηρετούν το φιλελεύθερο παιδαγωγικό περιεχόμενο της Φ.Α. και της γενικότερης Αγωγής παιδείας.
Η Φ.Α. και ο σχολικός Αθλητισμός με την προτεινόμενη αναβάθμιση μπορούν να αποτελέσουν βασικό παιδευτικό μέσο, χωρίς τις επιδιώξεις του πρωταθλητισμού, που θα βοηθάει τους νέους στη βιολογική – σωματική τους ανάπτυξη, στην αισθητική και ηθική τους καλλιέργεια.


Βιβλιογραφία:
Ε. Παυλίνη: Ιστορία της Γυμναστικής ΟΕΣΒ 1953
Περιοδικό: Παιδεία και Κοινωνία τεύχος 24
Περιοδικό: ΕΓΒΕ 1980 – 1981
Ελληνικό Σύνταγμα
Νόμος 1566/85
ΥΠΕΠΘ: Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη Γυμνασίου Λυκείου Π.Ι.
Πρακτικά Α΄ Πανελληνίου συνεδρίου Φ.Α. Αθλητισμού 1983 ΠΕΠΦΑ
ΥΠΕΠΘ: Πρακτικά 1ου Εθνικού συνεδρίου σχολικού αθλητισμού 2003
ΥΠΕΠΘ: Πρακτικά διημερίδας σχολικών συμβούλων 2002
ΥΠΕΠΘ: Φυσική Αγωγή Γυμνασίου ΟΕΔΒ 2007
ΟΛΜΕ: Πρακτικά Α’ Εκπαιδευτικού συνεδρίου Αθηνών 1981
Β. Κλεισούρα: Εργοφυσιολογία 1980
Κ. Χειμάρα: Το νόημα της Γυμναστικής 1968
Δ. Χατζηχαριστός: Σύγχρονο σύστημα Φυσικής Αγωγής 1989
Αθλητισμός, κουλτούρα, καταπίεση, ουτοπία 1982

------------------------------------------

(Πηγή: http://dialogos-8osynedrio-olme.blogspot.com/ )